Nüfus hareketleri, toplumların dönüşümünde daima etkin bir rol oynamıştır. Gerçekten de dünya tarihine bakıldığında, göçün ve yerleşik hayata geçmenin etkisi -aynı şekilde doğum ve ölüm oranlarının yüksek veya düşük olmasının ve bu demografik olayların toplumsal, kültürel, ekonomik ve siyasal etkileri- açık olarak görülebilir. Orta Doğu’nun XIX. yüzyıldaki toplumsal, siyasal ve ekonomik tarihini büyük ölçüde nüfus hareketleri belirlemiştir. Nüfus hareketleri toplumsal devinimi artırmış, doğum ve ölüm oranlarını değiştirmiş, kentleşmeyi yoğunlaştırmış ve bunlara bağlı olarak çeşitli değişimlere yol açmıştır. Nüfus hareketlerinin, toplumsal ve siyasal değişimlere yol açma bakımından Osmanlı Devleti’nin tarihinde görülmemiş ölçüde etkili olduğu XIX. yüzyıl açısından son derece önemlidir.

Osmanlı İmparatorluğu’nun XIX. yüzyıldaki nüfusu hakkında yazılanlar yetersiz olmakla birlikte, bunların çoğu etnografik çalışmalardır. Bununla beraber bu çalışmalar, çok önemli değildir ve başlıca üç kusuru vardır. Öncelikle, çok azı gerçek nüfus sayımlarına dayanan, güvenilir istatistiksel bilgiden yararlanır. İkinci olarak, bu çalışmalar çoğu kez salt imparatorluk sınırları içindeki bazı etnik ve dinî toplulukların siyasal iddialarını desteklemek amacıyla ele alınmıştır; Müslüman yaşantısının neredeyse her yönüyle ilgili korkunç bir bilgisizlik sergilemelerinin yanı sıra, yazarlarının ya da bilgi kaynaklarının siyasal önyargılarını da yansıtırlar. Daha da kötüsü, bu yazıların bir kısmında yer alan istatistikler, mevcut ya da potansiyel bir siyasal devletin toprak talebini desteklemek üzere alenen çarpıtılmış veya değiştirilmiş durumdadır. Üçüncü olarak, Batılılar tarafından yapılan bu “nüfus çalışmaları”nın (daha doğru bir deyişle etnografik araştırmaların) çoğu, Anadolu’yla ve Arapça konuşulan ülkelerle ilgili hiçbir açıklama getirmemekte ve Osmanlı Devleti’nin sadece Avrupa topraklarını ele almaktadır. Balkanlar’ın büyük kısmında, istenilen bağımsızlığın kazanılmasından sonra (1878) nüfusa ilişkin çalışmaların hızı ciddi ölçüde kesilmiştir.

Osmanlı nüfus istatistikleri, önemli idari ve askerî ihtiyaçları karşılamak üzere geliştirilmişti. Sayımlar, arazi tetkikleri ve kalıcı bir nüfus kayıt sistemi XIX. yüzyıl idaresi açısından son derece önem kazanmıştı. Merkezîleşme, hükûmeti yeni idari sorumluluklar üstlenmek zorunda bırakmış ve bunların başarılı biçimde işlemesi için imparatorluğun beşerî ve mali kaynaklarına ilişkin bilgi edinilmesi zorunlu hâle gelmişti. Modern bir orduya asker alınması, ordunun etkin ve yedek birimler olarak örgütlenmesi zorunluluğu, erkek nüfusun yaşı ve sayısı hakkında doğru bilgi edinmeyi gerektiriyordu. Osmanlı askeriyesi, nüfus kayıtlarıyla yakından ilgilenen, nüfus sayımı yapılması ve nüfusun düzenli olarak kaydedildiği bir sistemin uygulanması için sultana ve hükûmete baskı yapan ilk kurum oldu.

O dönemde Osmanlılar, bu baskın ihtiyacı karşılamak üzere hem devlet hem de eyaletler için nüfus sayımlarını ve yıllıkları (salname) geliştirdiler. Bunlar, nüfusun genel dinî kompozisyonu ile büyüklüğü ve aynı zamanda Hristiyanlar arasındaki etnik bölünmeler hakkında temel ve güvenilir bilgi kaynakları oldu.

XIX. yüzyılda ve XX. yüzyıl başlarında çeşitli dönemlerde yapılan sayımlar, Osmanlı nüfusu konusundaki belli başlı bilgi kaynaklarıdır. Osmanlı nüfusu konusundaki ikinci önemli bilgi kaynağı ise yıllıklardır.² Birçok Avrupalı etnografın ve istatistikçinin yaygın olarak kullandığı rakamlar, gerçek sayımlardan ve vergi kayıtları gibi vilayet yöneticilerinin elindeki diğer bilgilerden sağlanmış önceki rakamlara dayanıyordu. Pek çok Avrupalı araştırmacı ve diplomatınkiler kadar Osmanlı coğrafyacısı ve ansiklopedicisinin nüfus tahminleri de yayımlanmış olan bu resmî kayıtlara ya da nüfus işlerinden sorumlu görevlilerin sağladığı bilgilere dayanıyordu. XIX. yüzyılda Osmanlı idaresi tarafından derlenen istatistik tabloları, kentleşme düzeyinin ölçülmesinde de kusursuz bir kaynaktır.

Osmanlı nüfusuyla ilgili istatistikler, doğrudan veri kabul edilemez. Çünkü bu istatistikler bazı özel niteliklerinin anlaşılmasını gerektirdiği gibi giderilmesi ya da hiç olmazsa dikkate alınması gereken bazı hatalar da içerir. Kısacası, Osmanlı istatistiklerini değerlendirirken uygulanması gereken ölçütler şunlardır: 1) iç tutarlılık göstermesi, 2) yeni devletin yönetimleri tarafından sağlanan modern listelere uygunluk göstermesi, 3) demografi kurallarına uygunluk göstermesi.³ Bu ölçütlerin uygulanması sırasında ortaya çıkan yetersizlikler tekniktir ve aritmetik düzenlemelerle kolayca giderilebilir. Diğer yetersizlikler, Osmanlı’nın kendine özgü sayım anlayışından ve nüfusun bileşimi ile dağılımını etkileyen çeşitli toplumsal ve idari etkenlerden kaynaklanmaktadır; düzeltilmeleri daha zordur. Sayım yöntemleri, Osmanlı’nın kendine özgü nüfus sayma felsefesine uygun olarak geliştirilmiştir ve sonuçlar, sayımın gerçekleştirildiği toplumsal ve kültürel çevreyi yansıtmaktadır.

(Bunlara ek olarak) Osmanlı nüfusunun toplumsal-kültürel ve etnik bileşimi dış ve iç göçlerle birlikte, derinden değişmiştir. Bu büyük nüfus hareketleri, sayım istatistiklerine çok az yansımıştır ve Orta Doğu’daki toplumsal ve siyasal değişimlerin anlaşılması açısından son derece önemli olmasına karşın doğru düzgün ele alınmamıştır. O hâlde Osmanlı demografisi üzerine çalışan her akademisyen, kayıtlara geçmeyen, ancak çok önemli olan göç etkeninin farkında olmalıdır. Çünkü bu etkenin özellikle Müslüman bileşeni olmak üzere Osmanlı nüfusunun niteliksel ve niceliksel bileşimi üstünde büyük etkisi olmuştur.

Bu yazıda dile getirilen sonuçlar istatistiklerle desteklenmektedir. Bunlar, öncelikle, İstanbul nüfusunun bir yüzyıldan az bir süre içinde iki katına ulaştığını ve ikinci olarak da kentin etnik ve dinî karakterinin yoğun bir Müslüman akınıyla birlikte kökten değiştiğini göstermektedir. Müslümanlar, XIX. yüzyıla kadar sayıca mutlak bir üstünlük sağladılar; çoğunluğu oluşturan topluluk olarak nüfuslarının artışı XX. yüzyıla dek hiç azalmadan sürdü.⁴ 1885 yılına gelindiğinde, kent sakinlerinin neredeyse %60’ı İstanbul dışında bir yerde doğmuş bulunuyordu. On yıl sonra yerli olmayanların oranı daha da artmıştı. İstatistikler, başkentteki kentleşmenin gelişimi kadar, kentte gerçekleşen kültürel ve toplumsal değişimleri de göstermektedir.

Osmanlı Devleti’ni XIX. yüzyılda tümüyle kuşatan dinî, etnik ve toplumsal çekişmelerin nedeni olan ekonomik değişimler, İstanbul için verilen istatistiklerde kolaylıkla görülebilmektedir. Bu kent, imparatorluğun topyekûn siyasal dönüşümüyle sonuçlanan bütün değişimlerin aynası olmuştur.

XVIII. yüzyılın sonuna doğru ve XIX. yüzyılın başında, İstanbul’da geleneksel yaşamın köklü bir değişime gebe olduğunu belirten gözle görülür hiçbir işaret yoktu. Gerçekte, XVIII. yüzyıldaki ve XIX. yüzyılın başındaki İstanbul yaşamının portresi, ufak tefek birkaç fark dışında XVI. ve XVII. yüzyıllardaki yaşamın portresiyle aynıydı. Kent hâlâ üç ana bölümden oluşmaktaydı; en önemli bölümü kuzey, doğu ve güneydoğu yönünde Marmara Denizi kıyılarıyla Altın Boynuz, yani Haliç’teki savunma surları arasında yoğunlaşmıştı. Haliç’in diğer tarafındaki eski Ceneviz mahallesi Galata ile Asya yakasındaki Üsküdar da kentin diğer iki önemli bölgesiydi. Boğaz’ın her iki yakasındaki çok sayıda küçük köy de kentin birer parçasıydı. Dinî topluluklar bütük farkların silinmiş göründüğü çarşı dışında, gündelik yaşantılarında birbirlerine hiç karışmadan geleneksel mahallelerinde yaşıyorlardı. Bazı özel haklardan yararlanan Rumlar daha çok Fener, Samatya, Cibali ve Boğaz kıyısındaki köylerin bir kısmına yerleşmişlerdir. Ermeniler daha çok Kumkapı ve Samatya’da oturuyorlardı. Yahudiler, Balat, Hasköy (buradakiler daha çok Karay Yahudisiydi), Kasımpaşa ve başka bazı yerlerde yaşıyorlardı. Galata o dönemde Rumların, Ermenilerin ve az sayıda Avrupalıyla Müslümanın yaşadığı bir bölgeydi. Pera ya da Beyoğlu, Avrupalı büyükelçilerin yerleşim yeriydi, ancak ileride kazanacağı öneme dair henüz pek fazla ipucu vermiyordu. 400 kadar camisi, 100’ün üzerinde kilisesi, yüzlerce kütüphanesi, medreseleri, meydanları, uzun su kemerleri, sarayları, 300’ün üzerinde derviş tekkesi ve geçmişten kalan diğer anıtlarıyla eski kent hâlâ tüm görkemiyle gözler önünde ışıldıyordu.

İstanbul kenti, XIX. yüzyılda bir dönüşüme uğradı. Bu dönüşüm, ülkenin iç kesimlerinde de değişime yol açtı. Bunun üzerine kent, iç kesimlerden kaynaklanan bazı yeni baskılara maruz kaldı. İstanbul, bütün ülkedeki demografik, toplumsal ve ekonomik değişime mikro düzeyde bir örnek oluşturuyordu. Tüm Osmanlı ülkesi gibi kent de bu yüzyılda yeni bir göçmen akınına uğradı; ayrıca, Avrupa’daki liberal siyasal düşüncelerin ve kapitalizmin büyümekte olan etkisi altına girdi. Bu dış faktörlerin tesiriyle yaşanan deği­şim sırasında Avrupa’daki mimari üsluplarla kentsel örgütlenme ve idare modelleri de benimsenmeye başladı. Bu süreç, İstanbul’un dış etkilere özellikle duyarlı olması nedeniyle daha hızlı ve eksiksiz gerçekleşti. Sınırlı iletişim imkânları ve İstanbul ile arasındaki uzak mesafe tarafından “korunan” kırsal kesim ise geleneksel özelliğini sürdürdü. Kent ve kırsal kesim arasındaki ayrım, “eski” ve “yeni” bölgelerinde olmak üzere kentin kendisinde de açıkça görülüyor­du: Eski kentin tam karşısında ve Haliç’in kuzey kıyısında yer alan, Avrupalıların yerleşmiş olduğu modern Pera (Beyoğlu) ve Galata bölgeleri büyüyerek Avrupa kentlerinin bir nevi sömürgeleşmiş kopyası hâlini alırken, eski kent duraklamaya başladı ve hatta düşüşe geçti.

İstanbul’un fiziksel ve ekonomik dönüşümü çok önemli bir kül­türel değişimi de beraberinde getirdi. Hem Osmanlı kaynakları hem de yabancı gözlemciler, 1844-1880 yılları arasındaki kent nüfusunun %50’den fazlasının gayrimüslim olduğu konusunda uzlaşmaktadır. Bununla birlikte, 1885 yılına gelindiğinde Müslüman nüfusun oranı %54’ün üstüne çıktı ve 1900’de, gayrimüslimlerin toplam sayısının da artmasına karşın bu oran neredeyse %70’e ulaştı. Bu nedenle, yüzyılın sonunda sömürgeleşme süreci tersine dönmüş ve İstanbul, XV. yüzyıldan XIX. yüzyılın başına dek olduğu gibi bir kez daha Türk ve Müslüman özelliklerine bürünmüştü.

XIX. yüzyılın ikinci yarısında İstanbul’da görülen toplumsal, etnik ve kültürel değişiklikler, Kırım Savaşı’ndan ve 1877-1878 yıllarındaki Osmanlı-Rus Savaşı’ndan (93 Harbi) sonra ticaretin büyümesinin ve ekonomik fırsatların yaygınlaşmasının doğrudan getirdiği bir sonuçtu. Kafkaslar ve Balkanlar’dan gelen göçmenlerle birlikte sermayenin ve becerilerin akışı, kenti bir kültür ve girişim merkezi hâline getirmişti; Müslüman (ve gayrimüslim) girişimcilerin kurduğu yeni işler, iç kesimlerden yoksul insanları ve köylüleri kente çekti ve bu insanlar kentte bir çeşit işçi sınıfı oluşturdular.

İstanbul XIX. yüzyılda, Osmanlı Devleti’nin siyasal başkenti olmasının yanı sıra bir iletişim merkezi (çünkü basın burada yoğunlaşmıştı) sürgündeki seçkinlerin buluşma yeri ve hızla değişen bir toplumun ekonomisinin can damarı olarak da yeni bir rol oynamaya başladı. Kent, kısa süre içinde ve büyük oranda kapitalizmin serbest bıraktığı güçlerin, yeni toplumsal grupların ortaya çıkmasının neden olduğu gerilimlerin ve çeşitli topluluklar arasında etnik ve ulusal bilincin gelişmesinde kışkırtıcı bir rol oynayan göçlerin etkisi altında kaldı. Yarı sömürgeci, bağımlı bir kapitalizm tarzının, katı devletçi eski Osmanlı rejiminin yerini alması ilk kez burada yaşandı. Gerçekten de İstanbul, ihraç mallarının başlıca dağıtım noktası olarak ve kırsal kesimdeki servet sahipleri için tüketim mallarını cazip kılarak yeni düzenin odak noktası hâline geldi. Büyük bir bürokrasiye dayanan güçlü bir merkezî hükûmetin kurulması ve merkezî bir bütçe düzeninin getirilmesi, vergi gelirlerinin önemli bir bölümünün kente akmasında etkili oldu. Bu gelirlerle, bürokratların maaşları ödendi ve bürokratlar da paralarını çoğunlukla çeşitli ithal mallarına yatırdı.

İstanbul’da gündelik hayat, idari görevleri yerine getiren ve kentin sivil yaşamı üzerinde yetki sahibi olan belediye reisinin (İstanbul efendisinin) ya da valinin idaresi altındaydı. Reisin yardımcısı olan naip, besin teminini denetliyor ve yiyecek fiyatlarını belirliyordu. Başkent için satın alınan buğdayın miktarı yüzyılın sonunda 1.000.000 kiloya çıkmıştı. Genellikle Unkapanı olarak bilinen Sarayburnu ve Fener arasındaki rıhtım, önceki yüzyıllarda da olduğu gibi kent ekonomisinin can damarıydı.⁵ Karadeniz’den ve Ege Denizi’nden tahıl taşıyan bütün gemiler yüklerini bu rıhtımda boşaltıyorlardı. Naip, teslim edilen buğdayın miktarını kaydediyor, fiyatını belirliyor ve sonra da fırınlara dağıtılmasını sağlıyordu. Tekelciliğe ve spekülasyona engel olmak amacıyla, alıcıların birkaç günden fazlası için tahıl depolamalarına izin verilmiyor ve şahsi olarak yiyecek depolamak üzere tahıl ambarı ve depo inşa edemiyorlardı. Yalnızca hükûmetin büyük miktarda tahıl toplama ve ihtiyaç hâlinde depolama hakkı vardı. Başkentte tüketilen diğer yiyecek maddelerinin alımında ve dağıtımında da aynı yöntem uygulanıyordu. Her yıl hükûmetten ferman alan çok sayıda Rum ve Türk tüccar; tereyağı, peynir, bal, balmumu, donyağı ve özellikle de çiftlik hayvanları satın almak üzere Balkan Yarımadası’na ve besin üreticiliği yapan diğer bölgelere gidiyordu. XVIII. yüzyılın sonunda sırf yıllık koyun alımı 500 ila 600.000 başı buluyordu. 80.000’in üzerinde öküz, koyun ve keçinin yağı Eflak ve Boğdan’da yerinde eritiliyor ve başkente donyağı olarak getiriliyordu. Bu erzakın büyük bir bölümü yeniçeriler ve sultanın ev halkı için alınıyordu.

XVIII. yüzyılın sonunda ve XIX. yüzyıl boyunca Osmanlı Devleti, kendi seçimi olan bir ekonomi siyaseti izleme özgürlüğünden gitgide yoksun kalmaya başladı. Koşulların değişmesinde rol oynayan ekonomik ve siyasal gelişmeler şunlardı: Öncelikle, Osmanlı topraklarındaki gıda ürünlerine ve ham madeye yönelik Avrupa talebinin artması, özellikle Balkanlar’daki yerel malların fiyatlarını Osmanlı Hükûmeti’nin verdiği fiyatların üstüne çıkardı. Bu etki, Osmanlı iç piyasalarında bile hissediliyordu. XIX. yüzyılın başında İstanbul’da serbest bir mal pazarı gelişti ve zamanla etkisini artırarak devletin besin alım ve dağıtım işlemlerine sekte vurmaya başladı. 1829 yılında hükûmetin kahve fiyatını belirleme girişimi başarısızlıkla sonuçlandı; 1832 yılında İstanbul’da satılan diğer malların fiyatlarını saptama çabası da yine başarısız oldu. Bu arada yiyecek fiyatları en üst düzeye çıkmıştı ve Avrupa’dan gelen işlenmiş malların da serbest pazarlarda satılıyor olması pazarın gelişimini hızlandırdı.

Tüm Osmanlı ekonomisi, Batı’nın serbest pazar ekonomisi tarafından rekabete zorlandığı için sıkıntıdaydı. Yine de Osmanlı idaresi -bütçesinin de gösterdiği gibi- kendi finansal durumu görece sağlam göründüğünden serbest pazarın gereklerine uyum sağlamaya çalışmadı. Gerçekten de William Eton’un derlediği hâliyle 1776 yılı Osmanlı bütçesi, hükûmetin o dönemde finansal bakımdan nispeten iyi durumda olduğunu göstermektedir.⁶ 1776 yılı İstanbul için haraç geliri 2.916 para (bir para 500 kuruştu) idi ve 360 paralık yani 180.000 kuruşluk bir artış göstermişti. (Kişi başına toplanan haraç miktarı 6 kuruş olarak alındığı takdirde İstanbul’un 1776 yılında 870.000 olan toplam nüfusunun 243.000’inin gayrimüslim olduğu ortaya çıkar.)

İstanbul’un dönüşümü, kentin büyümesiyle ve nüfusunun etnik, kültürel ve dinî bileşimindeki değişikliklerle el ele yürüdü. Her iki gelişme birbiriyle yakından ilgiliydi. İstanbul’daki demografik değişim, XIX. yüzyılda; 1246, 1254, 1260, 1273, 1298 ve 1301 (1830, 1838, 1844, 1856, 1882 ve 1885) yıllarında yapılan en azından altı sayım sayesinde kolaylıkla incelenebilir; ancak bunlardan yalnızca beşinin ayrıntılı özetleri tespit edilmiştir. Kent için verilen nüfus rakamlarını ele almadan önce kentin coğrafi kapsamını tanımlamak gerekmektedir. İlk sayımların çoğu, başkentten “Dersaadet ve Bilad-ı Selase” olarak söz eder. Bu terim, ana kenti (suriçi) ve üç “ilçeyi” -Eyüp, Galata ve Boğaz’ın Asya yakasındaki Üsküdar’ı- kapsıyordu ve Boğaz ile Marmara Denizi boyunca yer alan bazı küçük köyleri de içine alabiliyordu.⁷ 1882 yılından sonra, kentin en gözde bölgeleri hâline gelen (hâlâ da öyle olan) Osmanbey, Şişli, Bomonti, Maçka gibi yeni bölgeler ve Pera’nın kuzey ve kuzeybatısındaki diğer yerler de sayıma dâhil edildi. Sonraki sayımlara, Marmara ve Boğaz kıyıları boyunca ve batıya doğru uzanan eski kent surlarının ötesinde kurulan yeni bölgeler de dâhil edilecekti.

İstanbul nüfusundaki artış, büyük ölçüde ticaretin yaygınlaşmasından kaynaklanıyordu. Başkentin yüzyıllar boyunca sunduğu sıradan fırsatlar, kırsal kesimdeki hırslı insanları kente çekmiş ve gelenler arasında saray ve devlet ileri gelenleri için çalışarak servet yapanlar olmuştu. Öte yandan modern bürokrasinin filizlenmesi, İstanbul yaşamında derin bir ekonomik ve toplumsal iz bıraktı. Yüksek rütbeli bürokratlar, geçmişte olduğu gibi topraktan gelen gelirle geçinmek yerine, devlet bütçesinden düzenli maaş aldılar ve en önemli tüketici grubunu oluşturdular. Alışverişlerinde nakit para ödeyerek, maaşlarının çoğunu başkentte harcadılar. Bürokratların alım gücü, kentin ekonomisindeki üç temel sektörü ciddi olarak etkiledi: Yemek, giyim ve konut. (Hem kira oranlarını hem de mülk değerlerini.) Büyük miktarda bir vergi gelirinin eyaletlerden İstanbul’a akıtılması ve burada nakit olarak harcanması, kent nüfusunun artmasında, çeşitli yiyecek ve giyecek dükkânlarının çoğalmasında ve hizmet sektörü olarak adlandırılabilecek bir grubun gelişmesinde etkisini gösterdi. Bundan böyle İstanbul’un ekonomik büyümesi, el sanatlarıyla üretimden çok, özellikle ticarete ve hizmetle ilgili etkinliklere dayanacaktı. Ancak hizmet mesleklerinin çoğu, bazı istihdam olanakları sağlamış olsalar da ülkenin temel ekonomik gelişimine çok az katkıda bulundu.

Genel olarak Osmanlı halkı, İstanbul’daki bu toplumsal ve ekonomik değişimlerin etkisini yoğun olarak hissetti. Kentteki ticaret fırsatları, çok sayıda Türkü, Rumu, Ermeniyi, Bulgarı ve zengin olma umuduyla uzak vilayetlerden İstanbul’a gelenleri cezbetti. Bunların çoğu gıda satışı veya dağıtımı gibi işleri üstlendiler. Vilayetlerden gelen bu küçük satıcıların çoğu, zengin olup başarılı işletmeler kurabildi. Bu arada İstanbul’un çarşıları da değişmeye başlamıştı. Geçmişte çarşılar, lonca başkanı olan subaşılar ve ulema tarafından yönetilir ve denetlenirdi; zamanla geleneksel yöntemlerle idare edilemeyecek kadar hızla büyüdükleri için hükûmet, o tarihe dek ulemanın görevi olan (ağırlıkların ve ölçülerin denetlenmesi de dâhil olmak üzere) çarşıların idaresini üstlendi. 1831 yılında; kentin fethedildiği 1453 yılından beri var olan şehremini dairesi feshedildi.

XIX. yüzyılın ilk yarısında İstanbul’da ekonomik yaşam daha çok çarşı ya da bezistan çevresinden geçiyordu. Yüzyılın ilerleyen yıllarında ekonomik yaşam, çarşıdan yan sokaklara, mahallede ticaretin odaklandığı yerlere, Pera ve Galata’ya taştı. Yüzyılın ortalarında İstanbul’un ana çarşısında 1.000’den fazla dükkân bulunuyordu. Türk tüccarlar hayvan derisi, kürk, giysi, satışında uzmanlaşmışlardı; Ermeniler mücevher, saat ve işleme kumaş ticareti yapıyorlardı. Yahudiler çeşitli mesleklere girmişlerdi. Pek çok zanaatkâr örgütlenmiş durumdaydı.

Çarşı dışındaki mal değiş tokuşu, büyük ölçüde İstanbul’un yerlisi olmayan bekârların elindeydi. Ubicini’ye göre, 1853 yılında İstanbul’daki bekâr sayısı yaklaşık 75.000’di Bunların beşte ikisi Türk, geri kalanı Rum, Ermeni ve diğer milletlerdendi. Çoğu biraz sermaye biriktirme umuduyla çeşitli vilayetlerden İstanbul’a geliyor ve sonunda kendi işlerini kurmak üzere geldikleri yerlere geri dönüyorlardı. Pek çoğunun hiçbir becerisi yoktu ve ne iş olursa yapıyorlardı. Hamal, saka (büyük deri güğümler içinde su taşıyorlardı), helvacı, şekerci, ciğerci olarak veya benzeri işlerde çalışıyorlardı.

Kaynak: Avrupalıların çalışmaları ve Osmanlı kaynaklarındaki rakamlardan derlenmiştir.

İstanbul’un bütün nüfusu, XIX. yüzyılda hem sayı, hem de etnik, toplumsal ve dinî bileşim açısından büyük bir değişimden geçti. Ekonomik fırsatların artması, nakliye kolaylıklarının devreye girmesi ve nüfus artışı gibi nedenlerin hepsi birden, Marmara ve Boğaz kıyıları boyunca uzanan dış mahalle sakinlerinin sayısının artmasında etkili oldu. Yüzyılın ortasına gelindiğinde İstanbul halkı 455 mahallede yaşamaktaydı. Bunlardan 318’i kentin içinde yer alırken 137’si surdışında bulunuyordu. Kasımpaşa, Hasköy, Galata, Pera, Tophane, Fındıklı, Üsküdar, Eyüp ve civarları ikinci gruba dâhildi. Galata, Pera, Kasımpaşa ve Tophane voyvodolar ya da Galata’nın büyük kadısı tarafından idare edilirken, Eyüp ve civarı başka bir kadı tarafından yönetiliyordu. Yeni idari örgütlenmenin düzenlendiği 1854 yılına kadar asıl kent, resmî olarak sadrazamın, kaptan paşanın ve İstanbul efendisinin idaresi altındaydı.

XIX. yüzyılda kent merkezinin bu çekim gücü, ekonomik etkinlik alanının yaygınlaşması ve geleneksel modeller dışında yukarı doğru toplumsal hareketlilik fırsatlarının yaratılmasıyla had safhada arttı. Onbinlerce genç erkek -özellikle de Rumlar ve diğer gayrimüslimler- üçüncü dünyadaki her liman kentinde görülen türden bir hizmet topluluğu oluşturmak üzere vilayetlerden kente aktı. Kente yeni ayak basanların neredeyse hepsi bekârdı ve kolaylıkla iş bulabildiler. Doğrudan Avrupalılara çalışmalarının ötesinde; fırın­cılık, değirmencilik, bahçıvanlık ve benzeri bağımsız işlere girebil­miş olmaları ve geçici işçi ve seyyar satıcı saflarını da doldurmaları ekonomik büyümenin boyutunun ve artan iş gücü ihtiyacının bir göstergesidir. Yeni gelen Hristiyanların, yerel kürk şapka yerine, kenarı Avrupa tarzında olan ve “kepele” olarak adlandırılan özel bir şapka giymeye başladıklarını kaydetmek ilginç olsa gerek. Avrupa tarzı şapka hem toplumsal statüye hem de dinî aidiyete işa­ret ediyordu. Avrupa’nın etkisinin artmasıyla birlikte, Hristiyan aidiyeti özel bir saygınlık kazanmıştı ve kepele giyen kişi, İstanbul’da çalışan bir Hristiyan olarak diğerlerinden ayırt ediliyordu.

Osmanlı Devleti’ndeki toplumsal değişmelerin etkisi (demografik değişimlerin bunda önemli bir rolü vardı) İstanbul’da yoğun olarak hissedildi. 1807 yılında III. Selim iktidarının sonunu getiren yeniçeri-ulema isyanı ve buna karşı Alemdar Mustafa Paşa’nın 1808 yılında II. Mahmud’u iktidara taşıyan müdahalesi ve neticesinde Alemdar’ın ölümüyle sonuçlanan isyan, ciddi bir toplumsal mücadelenin habercisi oldu. Görünüşe bakılırsa İstanbuldaki alt sınıfların bu olaylarda rolü vardı. Dolayısıyla hükûmet, Alemdar’ın ölümünden kısa bir süre sonra, 1808 yılında bekâr odalarını kapattı. Belli başlı tüm merkezlerde bulunan bu odalar, kente yeni göç etmiş vasıfsız işçiler, küçük girişimciler ve çeşitli marjinal ve düşük gelirli topluluklar için birer sığınak oluyordu. Bu odalar aynı zamanda toplumsal huzursuzluğun ve kurulu düzene isyanın da odaklandığı yerlerdi.

İstanbul 1807-1817 yılları arasında hem toplumsal huzursuzluklar hem de çıkan yangınlar sonucunda büyük çaplı bir yıkıma uğradı. Yıkımın ardından başlayan hummalı inşaat faaliyetleri, kenti işçiler için cazip bir yer hâline getirmişti. Bâbıâli’nin 1808 yılında yıkılan ana binasının -yani sadrazamın çalışma mekânının- yeniden inşasına, 1810 yılının Şubat ayında başlandı. Başka pek çok özel ve kamusal binanın tamiri ve yeniden inşaatı da bu dönemde, özellikle de kentin büyük bir bölümünün tahrip olmasına neden olan bir dizi yangından (toplam 73 yangın) hemen sonra başlamıştı. (1845 yılında hükûmet, evlerin yangına karşı daha dayanıklı olması için tuğla kullanılmasını resmen teşvik ediyordu.)

Yüzyılın başında İstanbul hayatında hissedilmeye başlanan değişiklikler, 1821 yılındaki Rum İsyanı’ndan sonra daha da hız kazandı. Rum din adamları, Ortodoks Hristiyanların sultana bağlılıklarını sürdürmelerinde daima önemli bir rol oynamışlardı. Bunun karşılığında hizmetleri fark edilmiş ve ödüllendirilmişlerdi. Rumların bu tavrının salt fırsatçılıktan ya da düpedüz Bâbıâli’ye boyun eğmekten kaynaklandığını varsaymak tümüyle yanlış olacaktır. Bu daha ziyade Rum milletinin, temsilcisi patrikten dolayı Osmanlı düzeninde temel bir anayasal konuma sahip olmasından ileri geliyordu. 1821 yılındaki Rum İsyanı, özellikle de Ypsilanti’nin eylemi, Mora Ayaklanması ve kısa zamanda buradaki tüm Müslümanların katli, İstanbul’da patriğe atfedilen ihanet suçlaması ve bütün bir millet düzenine ve dinî-etnik topluluklar arasında kurulmuş geleneksel dengeye indirilmiş ölümcül bir darbe olarak görüldü. Bunun sonucunda İstanbul’daki Ortodoks Patrikhanesi, gücünü kaybetmeye başladı.

Rum İsyanı’nın toplumsal ve siyasal etkileri, İstanbul’da yoğun olarak hissedilmişti. Patrik, isyancıların eylemleriyle kişisel bir ilgisi olmadığı hâlde cemaatin önderi olarak, eylemlerden sorumlu tutulduğu için asıldı. Osmanlı donanmasındaki Rum denizcilere artık güvenilmez olmuştu; hükûmet Boğaz’daki kayıkçıları donanmaya alma girişiminde başarısız olduktan sonra Cenevizlileri ve Galata’da aylaklık eden erkekleri donanmaya katmaya başladı. Ayrıca kentte Rumların ayaklanmasından korkan Müslümanların, özellikle de yerli kulu olarak bilinen gençlerin silahlanmasına izin verildi; bunların bir kısmı Hristiyanlara saldırdı ve kent genelinde kargaşanın ve hırsızlıkların artmasında payları oldu. (İstanbul’da silah satışı bu dönemde çok kazançlı bir iş hâline geldi ve 1839’da silah taşıma yasağının yeniden yürürlüğe konmasından sonra bile bu durum böylece devam etti.) Bakkaliye malzemeleri, zeytinyağı, ve tereyağı satıp sermayelerini büyütmek üzere vilayetlerden İstanbul’a gelmiş çok sayıda Rum, geldikleri yerlere zorla gönderildiler. Üstelik casuslara karşı bir önlem olarak, kente gelen yolcuların mürur tezkelerini denetlemek üzere Küçükçekmece ve Bostancı gibi çeşitli yerlerde kontrol noktaları oluşturuldu. Ayrıca camiler ve diğer kutsal binalar onarılarak, İstanbul’un Müslüman olma özelliği daha güçlü bir şekilde vurgulanmaya başlandı. 1824 yılında, iftar vaktini duyurmak üzere ramazan ayı boyunca Anadoluhisarı’dan da top atılmaya başlandı; geçmişte yalnızca Rumelihisarı’ndan top atışı yapılıyordu. İstanbul’daki çeşitli dinî ve etnik topluluklar arasında uzun bir süreden beri var olan barış, böylelikle pratikte sona ermiş oldu. Buna karşın güçlü gelenekler, şiddet içeren ayrılıkçı mücadelelere girişilmesini uzun bir süre önledi. Rumların 1821 yılından sonraki itibar kaybının, diğer etnik toplulukların nüfuz sahibi olmasına yaradığını kaydetmek ilginç olsa gerek: İstanbul’daki Bulgar tüccar topluluğu, kırsal kesimden gelenlerle birlikte, sayıca artarak güç ve zenginlik kazandı, Ermeniler ise yönetime giderek daha fazla katıldılar.

Kaynak: Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, İstanbul 2010, s. 215.

İstanbuldaki dönüşüm iyice hız kazandığında Osmanlı idaresi, asıl kentte, yani Üsküdar ve Galata’da yaşayan erkeklerle ilgili bir nüfus araştırması yaptı (1830). (Bu sayımda Katolikler sayılmamıştı.) Kuşkusuz eksikleri olan ve muhtemelen yalnızca hane reislerini kapsayan bu araştırmaya göre Müslümanların sayısı 45.000 idi; Ermeniler 30.000 ve Rumlar 20.000 kişiydi. Aynı dönemde önemli bir idari yenilik de yapıldı: Müslüman mahalleleri bundan böyle bir muhtar ve yardımcısı tarafından, Hristiyan mahalleri de bir kâhya ve bir muhtar tarafından yönetilecekti. Her mahallenin kendi imamı ya da rahibi vardı. Bu idari görevliler, resmî belgeleri damgalamak için bir mühre sahipti ve kendi bölgelerinde düzeni sağlamaktan sorumlu tutulmuşlardı.

Kaynak: Annuaire Oriental du Commerce, de l’Industrie et de l’Administration et de la Magistrature (1896), s. 71-72.

Osmanlı resmî yazışmaları, 1844 sayımının tamamlanmasından hemen sonra, başkente büyük bir gayrimüslim akınının olduğuna işaret etmektedir; bu nedenle bir yıl sonra yetkililer, kentte reaya defterinde kayıtlara geçmemiş ve dolayısıyla cizye ödemeyen çok sayıda gayrimüslim bulunduğundan yakınıyorlardı. (Rum ve Ermeni patrikhane görevlileri de kente yeni gelmiş, ancak kaydedilmemiş olanların varlığından söz ediyordu.) Bâbıâli, kuşkusuz yeni gelenlerin kaydedilmesi ve baş vergisine bağlanması konusunda huzursuzdu. Bu kişiler sonunda kaydedildiler: İstanbul’da sonraki sayımda bekârlar ya da taşralılar ayrı bir sütunda gösterildi. 1857 yılında İstanbul’daki toplam 238.234 erkekten 94.119’u bekâr olarak tanımlanmıştı. 1894 yılında İstanbul’daki emniyet görevlile­rine, bir kısmı Trabzon gibi uzak bölgelerden gelmiş bu seyyar satı­cıların ve mevsimlik işçilerin geri gönderilmesi için kesin talimat verildi.

Bununla birlikte, İstanbul’daki nüfus patlamasının ana nedeni, daha önce de belirtildiği gibi, çok sayıda Müslümanın 1862 tarihin­den itibaren Kafkaslar ve Balkanlar’dan göç etmeye başlamış olmasıydı. Önemli miktarda Kafkas Müslümanı 1862-1908 yılları arasında Osmanlı Devleti’ne geldi ve aileleri, toplumun önde gelenleri, başkanları ve ulemalarıyla birlikte İstanbul’a yerleşti. Ayrıca 1877-1878 yıllarındaki Osmanlı-Rus Savaşı sırasında ve sonrasında da Kuzeydoğu Balkanlar, Makedonya ve Dobruca’daki Müslüman halklar buralardan sürüldüğünden pek çok muhacir İstanbul’a yerleşti.

Kaynak: Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, İstanbul 2010, s. 219.

İstanbul’un XIX. yüzyıldaki nüfusu için resmî ve özel kaynaklar­da verilen rakamlar Tablo 3’te görülmektedir.⁸ Kentin 1865-1878 yılları arasındaki

nüfusuna ilişkin tahminler 304.000 gibi düşük ya da 2.000.000 gibi yüksek olabilmektedir. Ubicini, nüfusu 891.000 olarak vermişti;⁹ kuşkusuz bu çok yüksek bir rakamdı ve muhte­melen Boğaz’ın her iki yakasının hinterlandını kapsıyordu. Silahaltındaki askerler ve yabancılar da sayılmıştı.

1882 ve 1885 yılları için verilen rakamlar arasındaki büyük fark, 1882’deki rakamın çeşitli teknik yetersizlikler nedeniyle ancak kısmi bir sonuç olmasından kaynaklanmaktadır; öncelikle, esnaf tezkereleri kalemi, tüccarlardan özel ücret toplamakla da yüküm­lüydü, bu nedenle sayım görevleri ya önemsenmedi ya da gereğin­ce yerine getirilmedi. İkinci olarak, sarayla sadaret dairesi arasın­daki yazışmaya bakılırsa, başlangıçta yalnızca gayrimüslimlerin sayımı amaçlanmış, Müslümanların da sayılmasına son anda karar verilmişti; yani gerekli hazırlıklar yeterince yapılmamıştı.

* Yalnızca şehrin erkek sakinlerinin nüfusu. Kaynak: Stanford J. Shaw, “The Population of Istanbul in the Nineteenth Century”, s. 412.

Sonuçta hükûmetin sayım memurlarına maaş olarak tahsis etti­ği toplam 400.000 kuruşun, ihtiyaçları karşılamakta yetersiz olduğu görülmüştü. Bu nedenle 1882 sayımı, kentin idari bölünmesini yansıtması bakımından olduğu kadar kent sakinlerinin ne tip konutlarda yaşadığını göstermesi açısından da çok yararlı olmakla birlikte, eksik olarak değerlendirilmelidir. Diğer yandan, 1885 yılı için verilen rakamlar, eksiksiz bir sayıma dayanmaktadır. 1882 yılından sonra kent nüfusu artmaya devam etmişti. Çeşitli hükû­met kaynakları, 1880 yılında 30.000 olan göçmen sayısının 1906 yılında 200.000’ne çıktığını göstermektedir. Böylelikle 1896-1897 yılına gelindiğinde, güvenilir bir kaynağa göre İstanbul’un nüfusu 1.115.946’ya ulaşmıştı ve asıl kentte ikamet edenlerin sayısı 875.565 (ya da 162.950 ev), Üsküdarlıların sayısı 105.690 ve Kadıköylülerinki de 32.211’di.¹⁰ Tablo 3 1896-1897 yılındaki nüfusun genel bir görün­tüsünü çizmektedir. Tablo 4 ise İstanbul ve çevresindeki nüfusun 1897 yılındaki etnik ve dinî dağılımını göstermektedir.¹¹

İstanbul’un 1885 yılındaki ve sonraki nüfusu çoğunlukla yeni gelenlerden; yani göçmenlerden ve bekârlardan oluşmaktaydı.¹² Çeşitli dinî ve etnik toplulukların kamu hizmetlerinde ve özel hizmetlerde dağılımını gösteren, kent sakinlerinin meslekleriyle ilgili istatistik­lerse Tablo 5’te verilmektedir.¹³

Mesleki veriler, mesleklerde bir farklılaşma yeniden etnik-dinî saflaşmalar olduğunu göstermektedir: Müslümanlar ağırlıklı olarak bürokraside temsil edilirken, ticarette ve sanayide -yani, Batı tarzı kazançlı işlerde- istihdam edilmiş olan gayrimüslimlerin sayısı Müslümanlarınkini, -sayıca daha az oldukları hâlde- %50 oranında geçiyordu. Bu, Avrupa’nın gayrimüslimlerden yana olan ekonomik çıkarlarının üstünlük kazandığının bir kanıtıydı.

XIX. yüzyılın başında başkent, ufak tefek işlerle uğraşan her çeşit insanla dolmuştu. XVIII. yüzyılın ilk üç çeyreği boyunca İstanbul, kısmen kırsal bölgelerde hâkim olan emniyetsizlik kısmen de Osmanlı ekonomisinde “hizmet” sektörünün gelişmeye başlaması -yavaş yavaş kapitalist düzene yönelen bir eğilimin sonucu olarak- nedeniyle kırsal kesimden gelenlerin kesintisiz bir akınına uğramıştı. Bu akın, XVIII. yüzyılın sonuna doğru Batı rekabetinin baskısı altında insan gücüne duyulan ihtiyaç azaldığı ve hükûmet sıkı bir nüfus denetimi başlattığı için yavaşladı. İstanbul’da yaklaşık 1750 yılına dek üç yılda bir, kente yeni gelmiş istenmeyen kişiler araştırılıyordu. Daha sonra bu iş iyice sıkılaştırıldı ve hatta XIX. yüzyılın sonuna doğru kontrol önemleri her altı ayda bir alınmaya başlandı. (Vilayet valilerinden başkent yönündeki başlıca anayollara barikatlar kurarak, vilayetlerinden göçü engellemeleri ve kente girmek için geçerli nedeni olmayanları geri çevirmeleri istendi.)¹⁴ Yine de kent, keskin bir değişim yolunda ilerliyordu ve devletin denetlemek üzere getirdiği bu tip önlemler bu süreci durduramayacaktı.

Kaynak: Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, İstanbul 2010, s. 415-416.