İstanbul yangınları, İstanbul’un tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Bilindiği gibi yangın, kentin doğal afetler yönünden en tahrip edici unsuru olmuş, maddi kayıpların yanında üretilen taşınır kültürel mirasımızın büyük bir kısmını da yok etmiştir. Bunların neticesinde XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yangınlar sebebiyle şehrin yeniden düzenlenmesine girişilmiş, yangınlardan hemen sonra imar planları yapılmış, cadde ve sokak düzenlemesinin yanında yapı izninin verilmesi ile semtler yeniden teşekkül etmiştir. Bu noktadan hareketle yapılan yangın haritaları, şehir dokusunu ve katılan yeni semtlerin konumunu belirleyen belgeler arasında önemli bir yer tutarlar ve İstanbul’un tarihine ışık tutacak kaynaklar arasında yer alırlar.

Yazımızda İstanbul kütüphanelerinde tespit ettiğimiz yaklaşık 850’ye yakın -ki bunların çoğunluğu İBB Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü Atatürk Kitaplığı Arşivi’nde olan haritalardır- harita üzerinde yaptığımız incelemelerden örnekler vererek bu haritaların özellikleri hakkında bazı değerlendirmelerde bulunacağız.

Seçtiğimiz haritalardan ilki “İstanbul’da i‘lân-ı Meşrutiyet’ten sonra tevârih-i muhtelifede vukû‘ bulan harîk mahallerine dâir tanzîm edilmiş umûmî harîta ve cedvelidir” başlığını taşıyan harita (Harita 1), Meşrutiyet’in ilanından sonra İstanbul’da yanan yerleri gösterir ve 1:25.000 ölçekli genel bir haritadır.¹ Burada yangının çıktığı tarih, yanan yerlerin isimleri, bina adedi, yanmış yerlerin m^2’si, istimlak bedelleri, yangın sonrası yapılacak olan yolların tahminen masrafları, yapılan bina adedi ve inşaat başlama tarihleri gibi hususlara yer verilen tafsilatlı bir listesi mevcuttur. Bu listede; 55 yangın yerine ilaveten kurşun kalemle 13 yangın mahalli daha ilave edilmiştir. Bunların arasında 1918 yılında meydana gelen Fatih-Cibali-Altımermer yangınında 7.500 adet evin yandığı görülmektedir. Yangından sonra gazete ilanları verilerek yangın haritalarının yapılacağı bildirilir.

Söz konusu Fatih-Cibali-Altımermer yangınına dair elimizde muhtelif büyüklükte birkaç paftadan oluşan haritalar mevcuttur.² Bu haritalarda yangın öncesi durumları siyah mürekkeple oluşturulan altlıklar üzerine kırmızı mürekkeple gösterilerek yeni imar planına göre cadde ve sokakların tanzimi yapılmıştır. İnşaat izni verilen yerlerde ise artık mahalle teşkili yeniden oluşturulmaktadır. Yangın hudutları kalın kırmızı çizgilerle ifade edilmekte, parselizasyon numaraları ise bu dönemde belirgin olarak kullanılmaktadır.

Anahtar paftada yer almayan 3055 numaralı harita ise (Harita 2), “Akseki Caddesi’nde vaki’ Kadı ve Cevizci çıkmazları yangın mahallerini gösteren” haritadır. Yangın mahalli kırmızı bir duvar şeklinde harita üzerinde resmedilmiştir. Yanan binalar numaralandırılmış ve bir cetvel şeklinde haritanın sol üst köşesinde listelenmiştir. Cetvelde; harita üzerindeki binanın numarası, eski m^2’si ve sokak uzunluğu, sahibinin ismi, eski emlak numarası ve sokağı, binanın hangi vakfa ait olduğu ve yeni parselizasyon çalışmasında ortaya çıkan metrekare ve cephe ölçüleri verilmiştir. Tüm caddede meydana gelen hasar, tek tek gösterildiği gibi toplam zayiat da hesaplanmıştır. Harita, değinildiği üzere bir yangın haritası olmaktan öte bizlere İstanbul tarihi açısından da büyük katkılar sağlamaktadır. Sokak ve semtin tarihi, mülkiyet kayıtları, semt sakinleri, vakıf malları ve durumu bunlar arasındadır. Örnek olarak değerlendirdiğimiz haritadan buradaki Sadr-ı Esbak Mesih Paşa-yı Cedit Vakfı, Mustafa Ağa Vakfı gibi vakıfların varlığından haberdar oluyoruz. Haritanın daha yakından incelenmesi neticesinde Akseki Caddesi ve Kadı Çıkmazı’nın âdeta bir vakıf sokak olduğunu görmekteyiz. Hırka-i Şerif Camii ve haziresi, Jandarma Mektebi gibi binaların yanında İstanbul için artık mazide kalmış olan bostanları harita üzerinde tespit etmek mümkündür.

Örneklendireceğimiz haritalardan biri de 3951³ numarada bulunan, “Eminönü-Beyazıt Kaşıkçılar Kapısı Caddesi yangın mahalli” haritasıdır. (Harita 3). Burası bugünkü sahaflar çarşısıdır. Bu haritada diğer yangın haritalardan farklı olarak “hey’et-i atiki ve hey’et-i cedidi” yahut “kable’l-harîk ve ba‘de’l-harîk” diye tabir edilen yangından önce ve sonrasını gösteren bir haritadır. Haritanın bir bakıma fihristi sayılan bir cetveli de var. Dükkânların harita numarası, mülkiyet durumu (satılıp satılmadığı), metrekare, sahiplerinin isimleri (Haşim Efendi dükkânı, Gedikli Mehmed Rahmi Efendi gibi) yer almaktadır. Mühendisin ve dairenin mührü ile Beyazıt Camii ve imareti de harita üzerinde yer almaktadır. Bu tür haritalarda, muhtelif zaman dilimlerinde üretilenlerle birlikte üst üste çakıştırıldığı zaman belirli bir bölgede değişen cadde ve sokak yapısını tespit etmek mümkün olmaktadır, bu da semt tarihi ve semt topoğrafyası açısından son derece önemli veriler elde etmemize olanak vermektedir. Bu haritaların önemini gösterebilmek ve bugün bizim için meçhul olan yangın defterlerini bulmamıza yardımcı olabilmek ümidiyle, elimizdeki Eminönü-Küçükpazar yangın haritası ve yangın defterlerini burada örneklendirmek istemekteyiz.

Tablo 1

Haritanın künyesi şöyledir: “Küçükpazar harîk mahallinde tarla kâidesine tevfîkan müceddeden küşâd olunan tarîklerden teşkîl olunan adalarda muhterik menâzil ve dekâkîn arsalarının cedîd taksîmâtını mürî harîta-i asliyyesidir. Fî 1 Haziran sene 308 (13. 06. 1892).”⁴ (Harita 4)

Haritanın hazırlanma tarihi 1892 yılını göstermektedir. Ada ve parsel numaralarına göre tanzim edilmekle birlikte yanan yerler numaralandırılmış ve numaralanan bu yerler yangın defterine işlenmiştir (Belge 1)

Defter, şehir plancılarına özel ve kamusal birçok binanın yerini tespit etme imkânı vermektedir. Örnek olarak bunlardan bazıları şunlardır: Kilise akarı, Mektep arsası, Çilingir dükkânı, Türbe-i şerif, Kazgancıbaşı Türbesi, Sebil, Esnaf Lonca Odaları, Helâ mahalli, Medrese, Tulumba mahalli, Bakırcı Dükkânı, Kıble Çeşmesi gibi. Kezâ defterde Tayyar Paşa, Hüsnü Paşa, Galib Paşa, Hacı Reşid Paşa, Ömer Paşa gibi pek çok tanınmış şahsiyetin oturdukları mahalleri belirlemek mümkün olmaktadır. Çeşitli meslekler icra eden semt sakinlerinin dökümü, toplumsal örgünün keşfedilmesine olanak verir: Binbaşı İbrahim Bey, Sandık Emini Ahmed Efendi, Kapudan Ahmed Ağa, Kantarcı Ali Efendi, Tuğcu Hacı Halil Ağa, Tabib İhsan Bey, Helvacı Hüseyin Efendi, Koğacı Ahmed Efendi, Tekneci Hacı Mehmed Efendi, Çekmececi Hacı İbrahim Ağa, Sepetçi Osman Ağa, Kafesçi Süleyman Ağa, Ahmed Kapudan, Dolapçı Yorgi, Dava Vekili Şaşayan Efendi gibi.

Elimizde mevcut olan bu defterden başka tasnif aşamasında olan diğer yangın haritalarının da defterleri olması gerekmekle beraber, maalesef bunların nerede olduğu hususunda bir bilgiye sahip değiliz. Sonuç olarak, gözden geçirdiğimiz yangın haritalarının, İstanbul kent tarihi araştırmalarına kaynaklık edecek derecelerde önemli bir arşiv malzemesi niteliğinde olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

DİPNOTLAR

1 İstanbul’da ilân-ı Meşrutiyet’ten sonra tevârih-i muhtelifede vuku‘ bulan harîk mahallerine dâir tanzim edilmiş umûmî harita ve cetvelidir, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Harita Arşivi, nr. Hrt_Gec_000926.

2 Fatih-Cibali, Altımermer, Edirnekapı harîk mahalli. Birinci kısım, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Harita Arşivi, nr. Hrt_5323.Fatih -97, 98, 99, 100, 101, 107, 108, 109, 114, 115, 118, 119, 120, 121, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 161, 162, 164, 165, 167, 171, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192 adalar dâhilindeki eski ve yeni yerleri gösterir -Cibali-Fatih-Altımermer II. kısım- haritadır. Cibali, Altımermer, Edirnekapı harîk mahalli. Birinci kısım, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Harita Arşivi, nr. Hrt_6386.Fatih-Cibali-Fatih-Altımermer harîk mahalli. Birinci kısım. Cibali’den Fatih’e kadar Edirnekapı tramvay hattına kadar olan kısmı muhtevidir.

3 Eminönü-Beyazıt-Kaşıkçılar kapısı caddesi yangın mahalli haritasıdır, İstanbul: Şehremaneti, 1303, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Harita Arşivi, nr. Hrt-3951.

4 İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Harita Arşivi, Harita nr. 5377.